ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΔΙΑΙΡΕΣΗ
του
ΟΘΩΜΑΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ
ΜΠΕΗΛΕΡΜΠΕΗΛΙΚΙ (ΜΠΕΗΛΕΡΜΠΕΑΤΟ)-ΕΓΙΑΛΕΤΙ-ΒΙΛΑΕΤΙ: Μετά το 1354, (ημερομηνία κατάληψης Καλλίπολης) [1] και κυρίως μετά το 1453, το οθωμανικό κράτος διαιρέθηκε σε ευρείες διοικητικές περιφέρειες τα μπεηλερμπεηλίκια (ή μπεηλερμπεάτα). Το έτος 1591 επί Μουράτ Γ΄(1574-1595) το μπεηλερμπεάτο μετονομάσθηκε σε εγιαλέτι. Από το 1867 μετονομάσθηκε σε βιλαέτι.
ΜΠΕΗΛΕΡΜΠΕΗΣ-ΒΑΛΗΣ: Διοικητής της κάθε μεγάλης περιφέρειας. Ο μπεηλέρμπεης, (beylerbeyi) αντικαταστάθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα με τον όρο βαλής.
ΣΑΝΤΖΑΚΙ: Το σαντζάκι (sancak) είναι η πρώτη και βασική διοικητική περιφέρεια του οθωμανικού κράτους, που αντιστοιχεί περίπου στις σημερινές περιφέρειες.
ΚΑΖΑΣ: Κάθε σαντζάκι διαιρούνταν σε μικρότερες διοικητικές περιφέρειες, τους καζάδες (επαρχίες).
ΝΑΧΙΓΕΣ: Κάθε καζάς ήταν διαιρεμένος στους ναχιγιέδες. Ο ναχιγές (δήμος) αποτελούνταν από πολλά χωριά, με μια κύρια πόλη τουλάχιστον ως πρωτεύουσα.
ΣΑΝΤΖΑΚΜΠΕΗΣ, ΚΑΔΗΣ: Οθωμανοί αξιωματούχοι. Ο σαντζάκμπεης ήταν o στρατιωτικός και πολιτικός διοικητής του σαντζακίου.
ΑΛΑÏΜΠΕΗΣ: Δεύτερος στην ιεραρχία μετά τον σαντζάκμπεη ερχόταν ο αλαΐμπεης.
ΣΟΥΜΠΑΣΗΣ-ΒΟΕΒΟΔΑΣ-ΚΑÏΜΑΚΑΜΗΣ: Κατώτεροι σε ιεραρχία από τον σαντζάκμπεη και τον αλαΐμπεη ήταν οι διοικητές των καζάδων που μέχρι τον 17ο αιώνα ονομάζονταν σουμπασήδες, ενώ από τον 17ο αιώνα και μετά επεκράτησε ο σλαβικής προέλευσης όρος Βοεβόδας. Tον 19ο αιώνα ο διοικητής του καζά ονομαζόταν καϊμακάμης.
ΕΓΙΑΛΕΤΙ της ΡΟΥΜΕΛΗΣ
Eyālet-i Rūm-ėli
ΡΟΥΜΕΛΗ: Παραφθορά της τουρκικής λέξης ρουμ-ιλή, που σημαίνει η χώρα των Ρωμιών. Το σύνολο των ευρωπαϊκών επαρχιών που κατέκτησαν οι Οθωμανοί, εκτός των νήσων του Αιγαίου, των Παραδουνάβιων περιοχών και της Βοσνίας.
ΡΟΥΜΕΛΗ ΒΑΛΕΣΙ: Ο γενικός διοικητής της ευρείας αυτής ευρωπαϊκής περιοχής λεγόταν Ρούμελη βαλεσί.
Μέχρι το 1393 το εγιαλέτι της Ρούμελης ήταν το πρώτο και μοναδικό εγιαλέτι της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Φθάνοντας στη δεύτερη και τρίτη δεκαετία του 19ου αιώνα σε όλη την οθωμανική αυτοκρατορία αριθμούνται 29 εγιαλέτια.
Η ονομασία Ρούμελη στον ελλαδικό χώρο επικράτησε από το 1821 και μετά και προσδιόριζε την περιοχή της Στερεάς Ελλάδας, η οποία περιλαμβάνει την Αττική, τη Μεγαρίδα, τη Βοιωτία, τη Φθιώτιδα, Λοκρίδα, Φωκίδα, Δωρίδα, Ευρυτανία, Αιτωλία και Ακαρνανία.
ΣΑΝΤΖΑΚΙΑ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
Προεπαναστατικά ολόκληρη η Στερεά με την Εύβοια διαιρείται σε τρία σαντζάκια: της Ναυπάκτου (Ινέμπαχτι= Επάχτου), που ιδρύθηκε το 1499, του Κάρλελι (Καρλίιλι) (1479), και της Ευβοίας (Αγριμπόζ=Ευρίπου) (1470).
Και τα τρία σαντζάκια από την ίδρυσή τους μέχρι το 1533 ανήκαν διοικητικά στο εγιαλέτι της Ρούμελης.
ΣΑΝΤΖΑΚΙ του ΚΑΡΛΕΛΙ
Κάρλελι (Qarli-eli , η γη του Καρόλου) ονομάστηκε από τους Οθωμανούς η Αιτωλοακαρνανία μετά την κατάληψή της, διότι είχε καταληφθεί από τον Κάρολο Τόκκο. Υπάρχουν και άλλες ετυμολογικές προτάσεις περί του ονόματος τούτου όπως, ότι προέρχεται από την τούρκικη λέξη Καρλή ιλί που σημαίνει χιονώδης τόπος.
Το σαντζάκι του Κάρλελι είναι το τρίτο κατά σειρά σαντζάκι που δημιούργησαν οι Οθωμανοί στο χώρο της Στερεάς (1479) και περιελάμβανε κατά την ίδρυσή του εκτός από τα εδάφη της Αιτωλίας, Ακαρνανίας και την Αγία Μαύρα (Λευκάδα).
Έτσι όπως διαμορφώθηκε αργότερα το συγκεκριμένο σαντζάκι κάλυπτε γεωγραφικά την περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας και περιελάμβανε: το Μεσολόγγι, το Ανατολικό, το Ζυγό, το Βλοχό, το Ξηρόμερο, τη Βόνιτσα και το Βάλτο. Ο πληθυσμός του προεπαναστατικά ήταν 38.000 οι Χριστιανοί και 2.060 οι Τούρκοι και μετεπαναστατικά, το 1828, οι Χριστιανοί 21.550 και οι Τούρκοι 250. Ανήκε και αυτό, όπως και τα άλλα δύο της Στερεάς (Ναυπάκτου και Εύβοιας), μέχρι το 1533 στο εγιαλέτι της Ρούμελης και έκτοτε μέχρι την επανάσταση του 1821 στο εγιαλέτι των νήσων της Άσπρης Θάλασσας.
Οι Οθωμανοί έκαναν πρωτεύουσα του νεοσύστατου σαντζακίου το Αγγελόκαστρο.
Πηγές αναφέρουν ότι κατά τον 17ο αιώνα το σαντζάκι του Κάρλελι είχε έξι καζάδες: τον καζά Αγγελοκάστρου, Βραχωρίου (Αγρινίου), Βάλτου, Βόνιτσας, Ξηρομέρου και Αγίας Μαύρας.
To 1684 η Αγία Μαύρα, η Βόνιτσα και όλη η επαρχία Βάλτου και Ξηρομέρου κυριεύθηκε από τους Βενετούς. Τέσσερα χρόνια πριν (1680) το Μεσολόγγι και το Ανατολικό (Αιτωλικό) αποσπάσθηκαν διοικητικά από τον καζά Αγγελοκάστρου και αποτέλεσαν ξεχωριστό βοεβοδαλίκι. [2]
Στα τέλη του 17ου αιώνα η πρωτεύουσα του σαντζακίου του Κάρλελι από το Αγγελόκαστρο μεταφέρεται στο Βραχώρι και αυτό το γεγονός συνδέεται με δύο πολύ σημαντικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στην περιοχή.
Το πρώτο αφορά στην καταστροφή και στις λεηλασίες που υπέστη το Αγγελόκαστρο στην αρχή (1684) του Βενετοτουρκικού πολέμου. Ο Κωνσταντίνος Σάθας για το συγκεκριμένο γεγονός μας πληροφορεί ότι το Αγγελόκαστρο μαζί και άλλα χωριά «παρεδόθησαν εις το πυρ και τον σίδηρον των επιδρομέων, λαβόντων πλουσίαν εξ αυτών λείαν».
Τότε οι Οθωμανοί , αφού πήραν πίσω την περιοχή από τους Βενετούς με τη συνθήκη του Κάρλοβιτς(1699), έκαναν πρωτεύουσα του σαντζακίου το άθικτο από τον πόλεμο και σε οικονομική ακμή ευρισκόμενο Βραχώρι.
Το δεύτερο πολύ σημαντικό γεγονός σχετίζεται με τη μορφή της διοίκησης του σαντζακίου του Κάρλελι. Στο τέλος του 17ου αιώνα πιθανολογείται ότι το σαντζάκι του Κάρλελι υπήχθη στην κατηγορία των σαντζακίων που παραχωρήθηκαν ως χας [3] σε πασάδες ή σε πρόσωπα της αυλής του σουλτάνου.
Από πολλές πηγές προκύπτει ότι το Κάρλελι από τις αρχές του 18ου αιώνα μέχρι το 1798 δινόταν στον πασά της Εύβοιας ως χας.
Το 1798 η Υψηλή Πύλη παραχώρησε το σαντζάκι του Κάρλελι ως χας στην Μιχρισάχ (Mihrisah) βαλιδέ σουλτάνα [4] για να νέμεται το φόρο της δεκάτης [5] και για να το προστατέψει από την αρπακτική διάθεση του Αλή πασά, ο οποίος από το προηγούμενο έτος με μια σειρά επιθετικών ενεργειών και επεμβάσεων στα εσωτερικά θέματα του Κάρλελι έδειχνε ξεκάθαρα την επιθετική του πολιτική.
Με το θάνατο όμως της βαλιδέ, το 1805, ο Αλή πασάς ενέταξε όλο το Κάρλελι στη δικαιοδοσία του και είναι αυτός πλέον που ελέγχει οικονομικά και διοικητικά την περιοχή ορίζοντας τους μουτεσελλίμες [6] μέχρι το 1820, χρονιά που έρχεται σε πόλεμο με την Πύλη. Με την έναρξη του εμφυλίου πολέμου η Πύλη διόρισε διοικητή στα σαντζάκια του Κάρλελι και της Ναυπάκτου το βεζίρη Πεχλιβάν Ιμπραήμ Μπαμπά πασά, με του οποίου το μπουγιουρντί ο Δ. Μακρής έγινε Αρματολός στο Ζυγό. [7]
Το σαντζάκι του Κάρλελι από την ίδρυσή του μέχρι και το τέλος του 17ου αιώνα ήταν οργανωμένο στη βάση του τιμαριωτικού συστήματος και διοικούνταν από σαντζάκμπεη, του οποίου το χας κατά τα μέσα του τελευταίου αιώνα απέδιδε 264.400 ακτσέδες. [8] Το εν λόγω σαντζάκι κατά τον 16ο αιώνα είχε 6 ζιαμέτια [9] και 124 τιμάρια [10], ενώ κατά τον επόμενο αιώνα, 11 ζιαμέτια και 119 τιμάρια.
ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΕΛΛΗΝΩΝ – ΤΟΥΡΚΩΝ
ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ
στο ΣΑΝΤΖΑΚΙ του ΚΑΡΛΕΛΙ
Στο Ζυγό υπήρχαν 83.220 στρέμματα ελληνικής γης και 20.300 στρέμματα τουρκικής, αναλογία 4 ¼ προς 1 περίπου . Εδώ να σημειώσουμε ότι από αυτό τον αριθμό των τουρκικών στρεμμάτων τα 6.000 στρέμματα ανήκαν σε Έλληνες και τα άρπαξαν οι Τούρκοι το 1770 μετά την επανάσταση των κατοίκων της περιοχής και την υποταγή τους με συνθήκες ασφάλειας της ζωής και ιδιοκτησίας τους, που όμως δε σεβάστηκαν οι κατακτητές.
Στην περιοχή του Μεσολογγίου η ελληνική γη ήταν 29.400 στρέμματα, ενώ η τουρκική 1.280 στρέμματα, αναλογία 23 προς 1 περίπου.
Στο Ανατολικό υπήρχαν 46.150 στρέμματα ελληνικής γης και στους Τούρκους 6.550 στρέμματα, αναλογία 7 προς 1 περίπου.
Στο Ξηρόμερο 170.200 στρέμματα ελληνική γη και 3.000 τουρκική, αναλογία 56 ¾ προς 1 περίπου.
Στο Βλοχό υπήρχαν 66.100 στρέμματα ελληνικής γης και 75.000 στρέμματα τουρκικής, αναλογία 13 προς 15 περίπου.
Στη Βόνιτσα 1000.300 στρέμματα ελληνικής γης και ανύπαρκτη η τουρκική γη.
Στο Βάλτο υπήρχαν 91.200 στρέμματα ελληνικής γης και 1.500 στρέμματα τουρκικής.88, αναλογία 60 προς 1 περίπου.
Συνολικά στο σαντζάκι του Κάρλελι 586.570 στρέμματα ανήκαν σε Έλληνες και 107.630 στρέμματα σε Τούρκους.
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΩΝ-ΤΟΥΡΚΩΝ
στο ΣΑΝΤΖΑΚΙ του ΚΑΡΛΕΛΙ
Μέχρι το 1821: 38.000 Έλληνες , 2.060Τούρκοι
Το 1828: 21.550 Έλληνες, 250 Τούρκοι
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
[1] Η Κατάληψη της Καλλίπολης από τους Οθωμανούς έλαβε χώρα τον Μάρτιο του 1354 – μέχρι τότε, η Καλλίπολη ήταν κτήση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
[2] Ο βοεβόδας (voyvoda), που προΐσταται του βοεβοδαλικίου έχει στην περιοχή του πλήρη διοικητικά και αστυνομικά καθήκοντα. Η αρμοδιότητά του ήταν η είσπραξη των (φορολογικών) εσόδων της περιοχής, τα οποία παραχωρήθηκαν ως χας (has βλ. 3) σε ανώτατους αξιωματούχους.
[3] Τα Χας (has) ήταν κρατικά τμήματα, των οποίων τα ετήσια έσοδα ξεπερνούσαν τα 100.000 άσπρα (ακτσέδες βλ. 8) και τα οποία νέμονταν οι σαντζακμπέηδες, οι μπεηλερμπέηδες, οι βεζίρηδες, οι γυναίκες του σουλτάνου ή ο ίδιος ο σουλτάνος. Την οικονομική καθώς και διοικητική διαχείριση των χας είχαν οι βοεβόδες.
[4] Η Μιχρισάχ Βαλιντέ Σουλτάν ήταν η δεύτερη σύζυγος του σουλτάνου Μουσταφά Γ΄ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ήταν η μητέρα του Σουλτάνου Σελίμ Γ΄ και συναντιβασιλέας του ως Βαλιντέ Σουλτάν για 16 χρόνια, από το 1789 μέχρι το 1805.
[5] Ο φόρος της δεκάτης ήταν τακτικός φόρος που επέβαλε ο Σουλτάνος για το δικαίωμα ιδιοκτησίας, διότι κύριος όλης της γης εθεωρείτο ο Σουλτάνος. Ο φόρος της δεκάτης διατηρήθηκε μέχρι το 1880.
[6] Μουσελίμης ήταν ο αντιπρόσωπος Τούρκου διοικητή περιφέρειας σαντζακίου, το οποίο ονομάζονταν μουτεσελιμλίκι. Διαχειριζόταν τη συλλογή φόρων και φρόντιζε για την δημόσια τάξη.
[7] Τα μπουγιουρντί που έστειλε ο Πεχλιβάν Ιμπραήμ Μπαμπά Πασάς προς τον Δ.Μακρή και τους προεστούς του Ζυγού έχουν διασωθεί και παρέχουν πολύ σημαντικές πληροφορίες. https://greekarchivesinventory.gak.gr/index.php/cts3-7z6n-kpey
[8] Ο ακτσές (akçe) ή άσπρο ήταν νομισματική μονάδα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και βασικό μέσο συναλλαγών από τα μέσα του 14ου μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα.
[9] Ζιαμέτι ή Ζεαμέτι (zeamet) λεγόταν η κρατική γη που προσφερόταν σε στρατιωτικούς ή αξιωματούχους Οθωμανούς με δικαίωμα να καρπώνονται τα φορολογικά έσοδα της γης και είχαν την υποχρέωση να καλύπτουν με αυτά τα έσοδα τις δαπάνες συντήρησης ορισμένου αριθμού στρατιωτών.
[10] Τιμάρ(ιο) (timar) λεγόταν το κρατικό κτήμα με ετήσια έσοδα που δεν ξεπερνούσαν τα 20.000 άσπρα (ακτσέδες βλ. 8) και προσφερόταν σε άτομο με την υποχρέωση να προσφέρει ορισμένη υπηρεσία στο κράτος, κυρίως στρατιωτική.
ΠΗΓΕΣ:
- Γ. Γιαννοπούλου, Η Διοικητική Οργάνωσις της Στερεάς Ελλάδος κατά την Τουρκοκρατίαν (1393-1821)
- Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, ΤΟΜΟΙ Α΄, Β΄, Γ΄
- Περιοδικό «Παρνασσός», τομ. Ζ https://lsparnas.gr/vivliothiki/periodiko/psifiopoiimenoi-tomoi/
- Νέα Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία
- Βασίλης Σφυρόερας, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους
- Νικόλαος Κ. Κασομούλης, Ενθυμήματα στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων, 1821-1833
- Χρύσα Μαλτέζου, Το Δεσποτάτο του Μορέως (1262-1461)
- Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας
- Το Κάρληλι και η φορολογία αυτού περί τα τέλη του ΙΗ΄και τας αρχάς του ΙΘ΄αιώνος κατ’ ανέκδοτον πατριαρχικόν έγγραφον εκ του έτους 1793 https://pleias.library.upatras.gr/index.php/armonia/article/view/6044/6040
- M. Leake, Travels in northern Greece
- Πουκεβίλ, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως
- Κωνσταντίνου Ν. Σάθα, Τουρκοκρατουμένη Ελλάς, https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/5/c/2/metadata-02-0000617.tkl
- Ιω. Γ. Γιαννοπούλου, Η Περιήγησις του Εβλιά Τσελεμπή ανά την Στερεάν Ελλάδα http://istorikesmeletes.blogspot.com/2021_05_16_archive.html
- Κωνσταντίνου Ν. Σάθα, Ειδήσεις τινές περί εμπορίου και φορολογίας εν Ελλάδι επίΤουρκοκρατίας, https://lekythos.library.ucy.ac.cy/bitstream/handle/10797/26080/oik_epi_issue70.pdf?sequence=10&isAllowed=y
- «Οικονομική Επιθεώρησις» https://lekythos.library.ucy.ac.cy/handle/10797/26033
- Ιωάννης Γ. Νεραντζής , «Τό Βραχῶρι ἐκάη», Η ΠΟΛΗ ΒΡΑΧΩΡΙ [/ ΑΓΡΙΝΙΟΝ] ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821
- Νεοκλής Σαρρής, Προεπαναστατική Ελλάδα και Οσμανικό Κράτος https://search.lib.auth.gr/Record/29630
