Κωνσταντίνος Χατζόπουλος

Η Θεοφάνη παντρεύτηκε σε ηλικία 16 χρονών με τον Γιάννη Χατζόπουλο, έμπορο από τον Βάλτο. Εγκαταστάθηκαν στο Αγρίνιο και απέκτησαν 7 παιδιά. Πέντε αγόρια, τον Κωνσταντίνο, τον Γεώργιο, τον Ζαχαρία, τον Αγαμέμνονα και τον Δημήτριο και δύο κορίτσια, την Αλεξάνδρα και την Ασπασία .

Ο Δημήτρης,(Μήτσος-Μποέμ) γεννημένος το 1872, ασχολήθηκε με τη λογοτεχνία και τη δημοσιογραφία. Ο Ζαχαρίας, γεννημένος το 1882, σπούδασε νομικά και συμπλήρωσε τις σπουδές του στη Γερμανία. Ασχολήθηκε επίσης με τη δημοσιογραφία κυρίως ως πολιτικός αρθρογράφος. Εργάστηκε σε πολλές αθηναϊκές εφημερίδες. Έμεινε πολλά χρόνια στο εξωτερικό και δούλευε ως ανταποκριτής αθηναϊκών εφημερίδων υπογράφοντας τα άρθρα του με το ψευδώνυμο «Ζ. Χατζό». Ο Αγαμέμνων σπούδασε ιατρική. Ο Γεώργιος ασχολήθηκε με τα κτήματα της οικογένειας.

Πρωτότοκος γιός ο Κωνσταντίνος.

Γεννήθηκε στις 11.5.1868 στο Βραχώρι. Αφού τελείωσε τις τέσσερις τάξεις του δημοτικού σχολείου και τις τρεις του σχολαρχείου Αγρινίου, συνέχισε τις σπουδές του στο Γυμνάσιο Μεσολογγίου.

Ο Κωστής Παλαμάς, ένας από τους θαυμαστές του, ενθυμούμενος τα κοινά μαθητικά τους χρόνια στο Μεσολόγγι, γράφει: “…τον αγναντεύω όξω από το σπίτι μου μαθητούδι, έφηβο, να προχωρεί στο δρόμο, φροντισμένο, κομψοντυμένο, στα κατάλευκα. Ύστερα από χρόνια βρεθήκαμε ανταμωμένοι στην Αθήνα. Εγώ πρεσβύτερος, κάπως ακουσμένος με τους στίχους μου, σκόρπιους εδώ κι εκεί. Ο Χατζόπουλος ήταν ένα έξυπνο παιδί, ζωηρό, ανυπόταχτο, διαχυτικό ή συμμαζεμένο, μα αξιαγάπητο, που μου κίνησε την προσοχή, μου ξύπνησε τη συμπάθεια. Και στο τέλος το θαυμασμό. Αργότερα γράφτηκε στο πανεπιστήμιο στα νομικά. Και πήρε το δίπλωμά του, κατόρθωμα για τους ανθρώπους του είδους του”. (Από τον πρόλογο του Τάκη Αδάμου στη δεύτερη έκδοση του ηθογραφίας του Χατζόπουλου “Ο πύργος του Ακροποτάμου”. Αθήνα 1987).

Τελειώνοντας το γυμνάσιο ο Κωνσταντίνος, σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Όπως γράφει ο Μάρκος Γκιόλιας στην ηλικία των δεκαέξι ετών είναι κιόλας φοιτητής της Νομικής, έχοντας στην πορεία επιφανείς νομοδιδασκάλους: τον ρωμαϊστή Πέτρο Παπαρρηγόπουλο, ίσως και τον Παύλο Καλλιγά, τον οικονομολόγο Ιωάννη Σούτσο, τον διεθνολόγο Στέφανο Στρέιτ, τον ποινικολόγο Κων. Κωστή και στη Φιλοσοφία του Δικαίου τον Νεοκλή Καζάζη, που με τη διδασκαλία του στο Πανεπιστήμιο επιζητούσε να δημιουργήσει «κοινωνικούς φιλοσόφους». Ο τελευταίος ήταν, μάλιστα, ο πρώτος που τον μύησε στη μελέτη του Faust του Goethe.

Με το που πάτησε το πόδι του στην πρωτεύουσα, άρχισε να εκδηλώνεται το ποιητικό του ταλέντο. Δημοσιεύει το πρώτο του ποίημα «Έλα Ξανθή», στο περιοδικό «Εβδομάς». Με το ψευδώνυμο «Πέτρος Βασιλικός».

Να πώς περιγράφει το πρώτο αυτό βήμα του στην λογοτεχνία, ο τότε διευθυντής του περιοδικού Δημήτρης Καμπούρογλου: «Ένα πρωί του 1884 εισήλθε στο γραφείο μου ένα ωχρό και υπόξανθο παιδί κρατώντας ένα χαρτί, μου είπε δε με συστολή και με το παρθενικό ερύθημα, ότι πρόκειται περί ποιήματός του δια την δημοσίευσιν του οποίου και με παρεκάλεσε….το διάβασα. Ήτο απλούν, τρυφερόν και με ποιητικήν ιδίως σκέψιν.

– Θα το δημοσιεύσω, του είπα και έφυγε καταχαρούμενος. Κατόπιν άρχισε να με επισκέπτεται, έως ότου τον αγάπησε όλος ο κύκλος της «Εβδομάδος», φίλοι, δημιουργοί και δημιουργούμενοι».

Το 1891 o Κ. Χατζόπoυλoς αποφοίτησε από την Νομική Σχολή και επιστρέφοντας στο Αγρίνιο ανοίγει δικηγορικό γραφείο. Την δικηγορία όμως δεν την άσκησε στο Αγρίνιο πάνω από πέντε χρόνια (1891 – 1896). Όπως προκύπτει από τα αρχεία του Ειρηνοδικείου Αγρινίου κατά το μικρό διάστημα που o Κ. Χατζόπoυλoς ασχολήθηκε με την δικηγορία στο Αγρίνιο σε ηλικία 23 χρονών, η παρουσία του στο δικαστήριο αυτό, ιδιαίτερα κατά τα έτη 1893 και 1894, ήταν συχνή.

Υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία στα 1889-1891 στην Κέρκυρα και έλαβε μέρος στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, ως ανθυπολοχαγός. Η εμπειρία του από την κατάσταση του ελληνικού στρατού ήταν απογοητευτική και αυτό, μαζί με την ιδεολογική στροφή του, συνετέλεσε στην τελική απόρριψη της Μεγάλης Ιδέας, γεγονός που εξέφρασε στο διήγημά του «Αντάρτης» (1907), το οποίο αναφέρεται ακριβώς στον πόλεμο αυτό. Στο διήγημά του αυτό ένας μαχητής του μετώπου σαρκάζει την κατάντια του ελληνικού στρατού στον πόλεμο του 1897: «Στρατός! Στρατό το λένε αυτό το σκόρπιο ασκέρι; Χα χα!».

Από τους πρωτοπόρους του δημοτικισμού, το 1898 εξέδωσε το πρωτοπόρο φιλολογικό περιοδικό «Τέχνη», που υπήρξε σταθμός στα νεοελληνικά Γράμματα. Η διάρκεια ζωής του περιοδικού του μικρή αφού έκλεισε μόλις συμπλήρωσε έναν χρόνο ζωής, δώδεκα μηνιαία τεύχη από τον Νοέμβρη του 1898 έως τον Οκτώβριο του 1899. Ωστόσο, έγραψε ιστορία.
Όπως είχε φιλοδοξήσει ο ιδρυτής της, η Τέχνη δεν έμοιαζε με κανένα ως τότε περιοδικό. Ήταν το πρώτο λογοτεχνικό περιοδικό που γραφόταν στη δημοτική, πριν ακόμα κι από τον Νουμά. Και ήταν καθαρά λογοτεχνικό περιοδικό, με συνεργάτες τα πιο λαμπρά ονόματα της πνευματικής ζωής.
Οι συντελεστές του περιοδικού ονομάστηκαν “μαλλιαροί” και έγιναν στόχος του χλευασμού των δημοσιογράφων των εντύπων που χρησιμοποιούσαν την καθαρεύουσα.
Ο Παύλος Νιρβάνας, που ήταν από τους πρωτεργάτες της «Τέχνης» (δικό του ποίημα, ομότιτλο με το περιοδικό, κοσμούσε το πρώτο τεύχος) σε φιλολογικές αναμνήσεις που δημοσίευσε πολλά χρόνια αργότερα, μεταφέρει το κλίμα της εποχής με το αφήγημά του: Η «Τέχνη» και ο μαλλιαρισμός.

Το 1ο τεύχος του περιοδικού “Η ΤΕΧΝΗ”, 1898

Τo 1899 διακόπτει την έκδοση της «Τέχνης» και αναχωρεί για σπoυδές στηv Γερμαvία. Εκεί αγωνίστηκε για την επίλυση του γλωσσικού μας ζητήματος και πρωτοστάτησε στην ίδρυση διαφόρων δημοτικιστικών συλλόγων.

Το 1900 ταξίδεψε για ένα χρόνο στη Γερμανία (Μόναχο, Βερολίνο, Δρέσδη), όπου γνώρισε και παντρεύτηκε τη Φιλανδή Sunny Haggmann. Μετά τον γάμο τους εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα. Το 1902 γεννήθηκε η κόρη τους, Σέντα και το 1905 μετακομίζουν στο Μόναχο όπου έμειναν μέχρι το 1914.

Στην Γερμανία ήρθε σε επαφή με την σοσιαλιστική κίνηση, μελέτησε με πάθος τους κλασικούς του σοσιαλισμού και έγινε ένθερμος υποστηρικτής της νέας ιδεολογίας.Επίσης βρισκόμενος στο Μόναχο πρωτοστατεί, με κεντρικό άξονα τη συσπείρωση των σοσιαλιστικών δημοτικιστών, στη σύσταση της «Σοσιαλιστικής Δημοτικιστικής Ένωσης» (Δεκέμβριος του 1909.) Το 1911 ίδρυσε στην Γερμανία με συμμετοχή των εκεί Ελλήνων σπουδαστών το «Αδελφάτο της Δημοτικής». Το μανιφέστο αυτού του σωματείου υπάρχει δημοσιευμένο στο «Νουμά».

Από την ίδρυση σχεδόν του «Σοσιαλιστικού Κέντρου Αθηνών», το 1911, ως το τέλος του 1914, o Xατζόπουλος, θα βρίσκεται σε συνεχή επαφή με την κίνηση αυτή και με τον ιδρυτή της τον Νικόλαο Γιαννιό, που κατά τη γνώμη του Χατζόπουλου εκπροσωπούσε στην Ελλάδα την κύρια σοσιαλιστική κατεύ­θυνση της Ευρώπης. Έτσι το 1908 μεταφράζει το γνωστό «Κοινωνιστικό Μανιφέστο» του Καρλ Μαρξ και του Φρίντριχ Ένγκελς και το βιβλίο του Μαρξ «Μισθωτή εργασία και Κεφάλαιο» το οποίο όμως δεν τυ­πώ­θη­κε. Αρθρογραφεί στο περιοδικό “Σοσιαλισμός”, στο οποίο δημοσιεύεται η περίφημη μελέτη του : “Τι θέλει και τι είναι ο Σοσιαλισμός”.

Η μετάφραση του «Κοινωνιστικού Μανιφέστου» δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα “Εργάτης” του Βόλου, το 1908, που εξέδιδε τότε ο νεαρός δικηγόρος Κων. Ζάχος. Δημοσιεύτηκε σε 8 συνέχειες με τον τίτλο “Προκήρυξη του Κοινωνιστικού Κόμματος” και με το ψευδώνυμο Π. Βασιλικός.

Η δημοσίευση της μετάφρασης του Κομμουνιστικού Μανιφέστου στον “Εργάτη” του Βόλου, 1908, με το ψευδώνυμο Πέτρος Βασιλικός.

Στο Μανιφέστο ο Κ. Χατζόπουλος μετέφρασε τον όρο κομμουνιστής ως κοινωνιστής και το απέδωσε σε έντονα δημοτική γλώσσα, σε μια προσπάθεια να δείξει πως υψηλές έννοιες μπορούν να αποδοθούν στη γλώσσα που μιλά ο λαός στην καθημερινότητά του.

«Ένα φάντασμα τριγυρίζει στην Ευρώπη – το φάντασμα του Κοινωνισμού. Όλες οι δυνάμεις της γέρικης Ευρώπης κάμανε ιερό σύνδεσμο να το κυνηγήσουνε», έτσι αποδόθηκε η διάσημη εισαγωγή των Μαρξ-Ένγκελς.Η μετάφραση του Χατζόπουλου θα εκδοθεί σε βιβλιαράκι το 1913, από το Σοσιαλιστικό Κέντρο Αθηνών, με ένα μικρό πρόλογό του και με το πραγματικό του όνομα αυτή τη φορά.

1913

Στην ίδια εφημερίδα του Βόλου, τον Ιούνιο του 1908, έγραψε ένα άρθρο με τίτλο «Διοργάνωση», όπου προτείνει τη δημιουργία στην Ελλάδα Εργατικού Κόμματος και καταλήγει στο άρθρο του: «…ο σημερινός εργάτης δεν είναι ταπεινός ζητιάνος, μα απαιτητής αγέρωχος…..ο σημερινός εργάτης δεν χτυπά δειλά την πόρτα του αφέντη του, αλλά τη σπάει με βία, όταν δεν ανοίγει.»




Παράλληλα την ίδια περίοδο ο Χατζόπουλος επιδόθηκε στη μετάφραση θεατρικών έργων. Τα μεταφρασμένα έργα του παίζονται στο Βασιλικό θέατρο της Αθήνας.

 Επίσης επιδόθηκε και στην κριτική λογοτεχνίας, κυρίως από τις στήλες του περιοδικού «Ο Νουμάς».Το 1914, με την έκρηξη του Α’ Παγκόσμιου Πόλεμου, επιστρέφει στην Ελλάδα με την οικογένειά του.

Απογοητευμένος από τις σοσιαλιστικές ομάδες στην Αθήνα- κι αυτό φαίνεται στo γράμμα πoυ έστειλε στoν σoσιαλιστή και συνεργάτη του Ν. Γιαvvιό το 1914- θα στραφεί προς την αριστερή πτέρυγα του Βενιζελισμού. Του γράφει λοιπόν:

“Α­γα­πη­τέ φίλε,

Σκέ­φτη­κα το πράμα κα­λύ­τε­ρα. Ο σε­βα­σμός στον εαυτό μου δεν μου επι­τρέ­πει να ανα­κα­τευ­τώ πια με τους πα­λιαν­θρώ­πους του Σ.Τ.Ε.Τ.Ε., έστω και πο­λε­μώ­ντας τους. Μου φαί­νου­νται όλα αυτά μα­ταιο­πο­νί­ες. Το κή­ρυγ­μα του σο­σια­λι­σμού κατά ξένα πρό­τυ­πα είναι πρό­ω­ρο ακόμη για το ρωμιό ερ­γά­τη. Το πρώτο πού του χρειά­ζε­ται είναι να μάθει να δια­βά­ζει και να γρά­φει και να πάρει με­ρι­κά ηθικά μα­θή­μα­τα. Είναι η πίστη που σχη­μά­τι­σα τώρα που γνώ­ρι­σα από κοντά την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. Με την πε­ποί­θη­ση μου αύτη εννοώ να μείνω, χωρίς να θέλω, να επη­ρε­ά­σω ούτε σένα, ούτε κα­νέ­ναν άλλο.

Έτσι νο­μί­ζω εί­με­θα εξη­γη­μέ­νοι.

Σε ασπά­ζο­μαι δικός σου πάντα

Κων. Χα­τζό­που­λο­ς”Για την μεταστροφή αυτή του Χατζόπουλου τη δική του εξή­γη­ση δίνει ο φίλος του Ν. Γιαν­νιός:

«Τονε φέ­ρα­με στα 1914, μέσα σε ένα πε­ρι­βάλ­λο πρω­τό­γο­νο, μέσα στις μι­κρο­πο­νη­ριές, στις προ­στυ­χιές, στις κα­χυ­πο­ψί­ες, στους ψω­ρο­ε­γω­ι­σμούς και τους σα­λιά­ρι­κους φα­φλα­τι­σμούς του αμόρ­φω­του Έλληνα ερ­γά­τη.. από τις πρώ­τες μέρες ο Χα­τζό­που­λος είχε χάσει τα νερά του.(…)

Έτσι όταν μα­ζε­φτή­κα­με όλοι οι σο­σια­λι­στές στην «αί­θου­σα Δρα­κού­λη» και είχε δοθεί η προ­ε­δρεία στο Χα­τζό­που­λο για να μας ενώ­σει, η ψυχή του Κώστα πέ­ρα­σε από ένα αλη­θι­νό μαρ­τύ­ριο. Στη φι­λο­σο­φη­μέ­νη του λο­γι­κή άκουε ν’ α­πα­ντούν τα ηλί­θια επι­χει­ρή­μα­τα των άξε­στων, ακόμη κι ενός με­θυ­σμέ­νου! Ως που ένας από τον όχλο έθιξε εκεί­νο που ο Κώ­στας είχε για το πιο ιερό, τη σο­σια­λι­στι­κή ηθική του, και μ’ αυτή τη νευ­ρο­πά­θειά του. Αλ­λοί­μο­νο! Από τότες έφυγε και μας πα­ρά­τη­σε».

Τον Αύγουστο του 1917 διορίστηκε διευθυντής στην υπηρεσία Ελληνικής λογοκρισίας. Στην ίδια υπηρεσία δούλευαν και οι Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Ντίνος Κυριαζής και ο συγγραφέας Ζαχαρίας Παπαντωνίου.

Στις 30 Οκτωβρίου του 1918 στέλνει επιστολή παραίτησης από την υπηρεσία Λογοκρισίας η οποία παρότι αρχικά δεν έγινε δεκτή, αργότερα όμως δέχτηκαν την παραίτησή του.

Τον Σεπτέμβριο του 1917 πεθαίνει η μητέρα του και τον επόμενο χρόνο πεθαίνει και ο πατέρας του. Τότε πουλάει τα κτήματά του στην περιοχή «Λυκοράχια»-σημερινό πάρκο- τα οποία αγοράζει ο καπνέμπορος Παπαστράτος.

Τον Αύγουστο του 1920 κατά την διάρκεια ταξιδιού του με το πλοίο «Μοντενέγκρο» προς Brindisi με σκοπό να επισκεφθούν το Τυρόλο της Αυστρίας, πεθαίνει πάνω στο πλοίο. Ήταν 52 ετών.

Η κηδεία του έγινε στις 7 Αυγούστου του 1920 στο Brindisi. Τα οστά του μεταφέρθηκαν το 1952 από την κόρη του Σέντα στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών.

Ο Κώστας Ουράνης γράφει τότε στην εφημερίδα «ΕΣΠΕΡΙΑ» του Λονδίνου:

“…..Τα ελληνικά γράμματα έχασαν στο πρόσωπό του έναν αληθινόν ποιητή, ένα μοναδικό μεταφραστή, ένα σημαντικό πεζογράφο έναν πολιτισμένο και φωτεινό τεχνίτη. Έναν διδάσκαλο”.
 22 Οκτωβρίου 1920

Το 1928 με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Αγρινίου, επί δημαρχίας Ανδρέα Παναγόπουλου, η «Πλατεία Υπαίθρου Αγοράς» ονομάστηκε σε «Πλατεία Χατζοπούλου». Η συγκεκριμένη πλατεία επιλέχτηκε επειδή εκεί βρισκόταν το πατρικό σπίτι του.

Οικία Χατζόπουλου, στην πλατεία Χατζοπούλου. Πηγή: “Το Αγρίνιο”, Θεοδ. Θωμόπουλος

Το 1956, επί δημαρχίας Ηλία Σαγεώργη, γίνονται τα αποκαλυπτήρια της προτομής του ποιητή, έργο του γλύπτη Κλέαρχου Λουκόπουλου από το Θέρμο.

Αποκαλυπτήρια προτομής Χατζόπουλου, 30-9-1956 Πηγή: “Το Αγρίνιο, κάποτε”, Αρ. Μπαρχαμπά

Αργότερα κατασκευάζονται στην πλατεία, μετά από απαίτηση των κατοίκων, «Βεσπασιανές» (ουρητήρια).

Η προτομή αφαιρέθηκε από την πλατεία και μεταφέρθηκε στο Παπαστράτειο Δημοτικό πάρκο θεωρώντας ότι υποβαθμιζόταν τοποθετημένη πάνω από τα ουρητήρια της πλατείας. Η προτομή εκεί βεβηλώθηκε και μετά από επιδιόρθωση μεταφέρθηκε στον χώρο του πρώην σιδηροδρομικού σταθμού. Αποσύρθηκε κι από εκεί και από τότε αγνοείται η τύχη της. Πολλοί λόγιοι της εποχής με επιστολές σε εφημερίδες και περιοδικά εξέφρασαν, τότε, την πικρία τους για την αφαίρεση της προτομής.

Επιστολή Δημ. Γιάκου προς την “Νέα Εστία” εκφράζοντας την δυσαρέσκειά του για την αφαίρεση της προτομής του Κ. Χατζόπουλου.

Τον Μάιο του 2008 μία νέα προτομή του Κ. Χατζόπουλου εγκαινιάζεται στην ομώνυμη πλατεία, έργο αυτή την φορά του γλύπτη Βασίλη Παπασάικα.

Εργογραφία

Ι.Ποίηση
• Τα τραγούδια της ερημιάς. Αθήνα, τυπ. Εστίας Κ.Μαίσνερ και Ν.Καργαδούρη, 1898 (με το ψευδώνυμο Πέτρος Βασιλικός).
• Τα ελεγεία και τα ειδύλλια. Αθήνα, έκδοση του περ. Τέχνη, 1898 (με το ψευδώνυμο Πέτρος Βασιλικός).
• Απλοί τρόποι. Αθήνα, Ζηκάκης, 1920.
• Βραδινοί θρύλοι. Αθήνα, Βασιλείου, 1920.
ΙΙ.Πεζογραφία
• Αγάπη στο χωριό· Σχεδιογραφήματα Λουκά Γεραλή. Αθήνα, τυπ. Εστία, 1910.
• Ο πύργος του Ακροπόταμου· Ηθογραφία. Αθήνα, Φέξης, 1915.
• Υπεράνθρωπος· Διήγημα. Αθήνα, Φέξης, 1915.
• Τάσω, Στο σκοτάδι κι άλλα διηγήματα. Αθήνα, τυπ.Εστία, 1916.
• Φθινόπωρο. Αθήνα, τυπ. Εστία, 1917.
• Η Αννιώ και άλλα διηγήματα· Μετά κριτικού προλόγου Κωστή Παλαμά. Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1923.
ΙΙΙ.Μετάφραση
• Γκαίτε, Ιφιγένεια εν Ταύροις· Μετάφρασις Κ.Χατζόπουλου. Τυβίγγη, τυπ. Λάουπ, 1910 (και έκδοση τρίτη, αναθεωρημένη, Αθήνα, Ι.Κολλάρος, 1920).
• Το κοινωνιστικό μανιφέστο των Μαρξ – Ένγκελς. Αθήνα, τυπ. της Εφημερίδας των εργατών, 1913.
• Γουσταύου Γκέιγερσταμ, Το βιβλίο του μικρού αδελφού· Μυθιστόρημα ενός γάμου· Μετάφραση από το σουηδικό Κωνσταντίνου Χατζόπουλου. Αθήνα, Βασιλείου, 1915.
• Γκαίτε, Φάουστ. Αθήνα, Εστία, 1916.
• Γκόγκολ, Ο επιθεωρητής.
• Φραντς Γκριλλπάρτσερ, Μήδεια· Τραγωδία σε πράξεις τέσσερες· Μετάφραση Κωνσταντίνου Χατζόπουλου. Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1927.
• Έρμαν Μπαγκ, Οι τέσσεροι διάβολοι· Μετάφραση Κώστα Χατζόπουλου. Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1927.
• Ούγκο φον Χόφφμαννσταλ, Ηλέκτρα. Αθήνα, Εστία, 1916.
ΙΙΙ.Συγκεντρωτικές εκδόσεις
• Ποιήματα. Αθήνα, Ίκαρος, 1955.
• Άπαντα· ΠεζάΙ. Αθήνα, Ίκαρος, 1956.
• Άπαντα· ΠεζάΙΙ. Αθήνα, Ίκαρος, 1957.
• Άπαντα· Μέρος πρώτο· Πεζά · Φιλολογική επιμέλεια Ανθούλα Σεφεριάδου. Αθήνα, Πατάκης, 1988.
• Τα διηγήματα· Φιλολογική επιμέλεια Έρη Σταυροπούλου. Αθήνα, Συνέχεια, 1989.
• Τα ποιήματα · Εισαγωγή – φιλολογική επιμέλεια Γιώργου Βελουδή. Αθήνα, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, 1992.
• Κριτικά κείμενα (εισαγωγή – επιμέλεια Κρίστας Ανεμούδη – Αρζόγλου). Αθήνα, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, 1996.